گل خورک ها - Mudskippers

ترجمه حسین یوسفى

جنگل هاى ساحلى و پهنه هاى گلى شمال شرقى استرالیا محل هاى بسیار پردردسرى براى بازدید هستند. در حضور کروکودیل هاى آدمخوار و حشرات خونخوار و در محلى که جاى پایى به جز باتلاق هاى مستتر وجود ندارد به طور قطع حرکت یک زوج زیست شناس دشوار و خطرناک است. اما به هر حال جاندارى که ما در جست وجوى آن بودیم در چنین مکانى زندگى مى کند. آنها در این گلزارهاى بکر از سویى به سوى دیگر جست وخیز کرده، در میان ریشه هاى درخت حرا جابه جا مى شوند و به درون سوراخ هایشان که کمترین اثرى از خطر وجود ندارد شیرجه مى روند، سوراخ هایى که هر روز دو مرتبه توسط جزر و مد بهسازى مى شوند.

موجودات چابک چشم چراغى که ما مطالعه مى کنیم گل خورک ها (Mudskippers) ماهى هاى دوزیست هستند که در گلزارهاى دنیاى قدیم (Old World) و جنگل هاى حرا از غرب آفریقا به سوى شرق تا پاپوآى گینه جدید سکنى گزیده اند. بیست و پنج گونه گل خورک۱ از اعضاى خانواده متنوع گاوماهیان، براساس ویژگى هاى بدنى و رفتارى در چهار جنس طبقه بندى شده اند:

 Periophthalmus, Baleophthalmus, Scartelaos, Periophthalmodon. 

گل خورک ها تنها ماهیانى اند که بیشتر فعالیت هاى عمده خود شامل تغذیه، عشقبازى و دفاع از قلمرو را روى خشکى انجام مى دهند. آنها در راستاى انجام این اعمال منحصر به فرد متکى به تعدادى تخصص یافتگى هاى تکاملى هستند.

براى مثال چشم هاى برجسته آنها به خوبى براى دید هوایى واضح تغییر یافته در حالى که توانایى آنها براى دیدن در زیر آب کاهش پیدا کرده است. زیر هر چشم جانور پیاله اى پر از آب حاصل از چین خوردگى هاى پوستى وجود دارد که زمانى که چشم هایش به خاطر در معرض هوا بودن خشک مى شود آنها را در درون این ظرف آب مرطوب مى کند. گل خورک ها با داشتن باله هایى پا مانند قادرند زمانى که خارج از آب هستند راه بروند، از موانع بالا بروند و حتى از نقطه اى به نقطه دیگر جست بزنند. از طرفى آنها به شکرانه انجام شدن تغییرات ساختارى در پوست و اتاقک هاى آبششى خود قادرند هم در آب و هم در خشکى تنفس کنند.

در واقع مشاهده این جانداران به فرد این امکان را مى دهد تا اولین مهره دارانى که در ۳۶۰ میلیون سال پیش به ساحل آمدند را در ذهن خود تصویر کند. لورن ایزلى (L.Eiseley) طبیعى دان پرآوازه در مقاله خود با عنوان پوزه(The Snout)، گل خورک را چنین توصیف کرده است: از یک طایفه (tribe: صنفى تاکسونومیک مابین خانواده و جنس. م) متفاوت و از زمانى متفاوت، با این وجود به طرز شگفت انگیزى یادآور مهره داران اجدادى است. اغلب زیست شناسان براى پى بردن به توالى تغییراتى که مهره داران اولیه را قادر کرده تا به زندگى روى خشکى گذر کنند، ویژگى هاى گل خورک را بررسى مى کنند.

البته باید این نکته را مدنظر داشت که از یک منظر تکاملى گل خورک ها روابط خویشاوندى بسیار دورى با ماهیان اجدادى دارند که به مهره داران خشکى تکامل یافته اند. لیکن همچنان که ایزلى خاطرنشان کرده است شواهدى هست که هنوز هم به خشکى مى آیند. تعدادى از گونه هاى کنونى مشابه نیاکان قدیمى خودمان آمدن به ساحل را شروع کرده اند و به طور مستقلى ظرفیت هردوى تنفس هوایى و زندگى دوزیستى را در خود توسعه داده اند.

اگرچه فعالیت هاى روى زمینى گل خورک ها براى اولین بار سیصد سال قبل نظر طبیعى دانان را به خود جلب کرد با این وجود درباره رفتار آنها در زیر سطح اطلاعات کمى موجود است. توانایى ترک آب این ماهى را قادر کرده تا پهنه هاى گلى کم عمق را مورد بهره بردارى قرار دهد اما سوراخ هاى آبى همچنان براى بیشتر گونه هاى گل خورک منزلگاه و پایگاه اصلى بوده و از این محل است که فعالیت هاى خشکى خود را آغاز کرده و زمانى که توسط صیادانى تهدید مى شود به آنجا عقب مى نشیند. گل خورک ها زمانى که آب پایین است در خطر شکار شدن توسط پرندگان ساحلى و همچنین تعدادى دیگر از حیوانات خشکى مانند مارها و پستانداران قرار دارند.

از سوى دیگر هنگامى که آب بالا است بیشتر گونه هاى گل خورک براى اجتناب از مورد حمله قرار گرفتن توسط ماهیان صیادى که آب هاى کم عمق را مى کاوند، در سوراخ هاى زیرآب رفته خود پناه مى گیرند. یک سوراخ علاوه بر استفاده شدن به عنوان پناهگاه همچنین مى تواند به عنوان پرورشگاهى براى بزرگ کردن تخم ها نیز به کار رود: مشخص شده که اعضاى جنس هاى Boleophthalmus و Periophthalmus تخم هایشان را در سوراخ مى گذارند و به احتمال زیاد این وضعیت در جنس دیگر نیز وجود دارد. با وجود آن که این سوراخ ها براى امنیت بالغین و نوزادان حیاتى هستند اما یک خطر همیشه وجود دارد و آن وارد شدن آب به سوراخ ها و کاهش خطرناک میزان اکسیژن است. بدین ترتیب گل خورک ها نه فقط براى سلامتى خودشان بلکه براى امنیت تخم هاى در حال رشدشان هم که شده باید با این کاهش اکسیژن مدارا کرده یا بر آن چیره شوند.

دو نفر از ما در تلاش براى پى بردن به جزئیات سوراخ هاى گل خورک به سرتاسر دنیا سفر کردیم. این جزئیات شامل چگونگى مدیریت ماهى در پشت سر گذاشتن زمان بالا بودن آب و چگونگى مدیریت جنین هاى آسیب پذیر گل خورک براى رشد یافتن در این محیط بودند.

در همکارى با گروهى از زیست شناسان ژاپنى از دانشگاه هاى ناکازاکى و کیوتو به تماشاى پهنه هاى گلى خلیج آریاک (Ariake) در این کشور رفتیم که تبدیل شد به تماشاى نمایش جالب معاشقه P.modestus. هر بهار نر ها براى ایجاد قلمروهاى فردى سطح گلى را کنده و سوراخى حفر مى کنند که تا شصت سانت عمق دارد. این سوراخ به شکل حرف J یا گاهى به شکل Y است که دو ورودى دارد. راس پیچ خورده این سوراخ به عنوان اتاق تخم ریزى استفاده مى شود که تخم ها در آنجا گذاشته مى شوند. هنگامى که سوراخ حاضر شد نر به جست وجوى یک جفت مى گردد. در زمان پایین بودن آب و طى فصل تخم ریزى P.modestus که از اواخر ماه مه تا اوایل آگوست است نر ها در حضور ماده ها رقص خواستگارى وسوسه انگیزى را به نمایش مى گذارند.

در زمان این نمایش رنگ بدن نر ها از قهوه اى متمایل به زرد به قهوه اى خاکسترى عوض مى شود که با رنگ زمینه گل هاى تیره تفاوت دارد. هر نر تلاش مى کند تا ماده اى با تخم هاى برآمده را به قلمرو خود جلب کند و او را به سوراخش ببرد. گل خورک نر در تلاش براى جذب ماده گونه ها، دهان و اتاقک هاى آبششى خود را با پر کردن از هوا باد مى کند. او همچنین پشت خود را خم مى کند، باله دمى را تکان داده، بدنش را موج مى دهد و همچنانکه جفتى آماده در حال جذب شدن است به نمایش خود ادامه داده و به آرامى او را به طرف سوراخ مى کشد.

نر در تمام این مدت مواظب است که ماده جذب توجه یک نر رقیب نشود و فریب جادوى او را نخورد. پس خواستگار به درون سوراخ مى رود و دوباره بیرون مى آید و او را دعوت مى کند، چنان که گویى مهمان نوازى خود را نشان مى دهد. اگر ماده درنگ کند مجدداً نر نمایش خود را در بیرون و داخل کنام از سر مى گیرد تا زمانى که در نهایت معشوقه اش تحریک شود. با به دست آوردن ماده و کشیدن او به درون تله، گل خورک نر به سمت ورودى سوراخ رفته و با یک درپوش گلى در را قفل مى کند.

پیش از این محققان نشان داده بودند که پس از لقاح، تخم ها در دیواره گلى اتاق تخم ریزى گذارده مى شوند تا براى مدت یک هفته رشد کنند. اما در واقع ما درباره آنچه که پس از ورود جفت ها به سوراخ روى مى داد و نیز سرازیرشدن آب به درون اتاق تخم ریزى اطلاعات کمى داشتیم. گروه ژاپنى براى مشاهده رشد تخم ها و نیز رفتار مراقبت از تخم ها، از یک دوربین اندوسکوپى استفاده کردند که درون گل و بالاى اتاق تخم ریزى کار گذاشته شده بود. آنها با این شیوه توانستند اولین مشاهدات را از دنیاى زیرزمینى گل خورک ها به دست آورند.

هنگامى که رشد تخم ها کامل شد لاروهاى کوچک، شفاف و تازه از تخم درآمده به داخل آب درون سوراخ مى افتند و راهشان را از آنجا به سوى اقیانوس هاى باز در پیش مى گیرند. طى اولین ساعات زندگى پلانکتونى لارو، این موجود از یک کیسه زرده کوچک تغذیه مى شود. پس از حدود چهل و پنج روز این بچه ماهى به محل زیست خود در پهنه هاى گلى بازگشته و زندگى دوزیستى خود را آغاز مى کند. بررسى هاى تیم ژاپنى روى تخم ریزى و مراقبت از تخم در مورد گونه P.Modestus به همراه سایر بررسى ها به فهم چگونگى بقاى لارو در آب کم اکسیژن سوراخ پس از بیرون آمدن از تخم و نیز چگونگى سفر ماهى به دریاهاى آزاد کمک زیادى کرد.

در سال ۱۹۹۹ براى مقایسه رفتار این گونه با سایر گل خورک ها به بخش هاى شمالى در دسترس کوئینزلند در استرالیا سفر کردیم. بیش از شش گونه از گل خورک ها در پهنه هاى گلى جنگل هاى حراى جداافتاده  ناحیه Black Sal Creek با یکدیگر زندگى مى کنند و زمانى که آنجا رسیدیم سروصداى میگوها و رژه لشکر خرچنگ هاى سرباز همه جا را فرا گرفته بود. بخش خارجى سوراخ Periohthalmusهاى این جا شلوغ و داراى دکوراسیون خاصى بود. مشاهده کردیم که گونه P.argentilineatus در اطراف سوراخ خود خندقى را حفر مى کند و برجکى را در ورودى سوراخش مى سازد، این در حالى است که سوراخ در گونه قبلى بسیار ساده بود.

هم برجک و هم خندق هر دو توسط علامت خاص گل خورک آذین بندى شده اند: گلوله هاى هم اندازه اى که یک قلپ گل هستند. گونه دیگرى به نام P.minutus نیز هست که بخشى از زیستگاهش را با P.argentilineatus شریک مى شود اما دکوراسیون متفاوتى را براى بخش خارجى سوراخش استفاده مى کند. سوراخ این گونه بالغ چهار ورودى دارد که هر یک از این ورودى ها توسط یک برجک که چند اینچ ارتفاع دارد احاطه شده است. این برجک ها به قدر کافى مستحکم هستند که زمان بالا آمدن آب دوام بیاورند.

هنوز نمى دانیم که اهمیت زیست شناختى برجک ها و خندق چیست. با تجسم سطح پهنه گلى از منظر گل خورک حدس مى زنیم که خندق ها در جهت جلوگیرى از ورود سایر گونه ها به سوراخ به کار مى روند و برجک ها نیز به عنوان محل دیده بانى صیادان یا صیدها استفاده مى شوند. مشاهده کردیم که P.minutus در اولین ساعات روز در دهانه برجک خود لم داده و هنگامى که دماى این مکان را اندازه گرفتیم مشخص شد که این مکان هفت درجه گرمتر از انتهاى سوراخ است. ممکن است این ساختمان محل امنى براى جانور باشد تا به اندازه کافى براى فعالیت هاى روزانه خود گرم شود.

جزئیات حفر سوراخ گل خورک زیر نظر گرفته شده بود اما ما قصد داشتیم یافته هاى خود درباره periophthalmus را با آنچه که راجع به یک گل خورک دیگر یعنى Scartelaos histophorus (گوبى ریش دار یا فعال) مى دانستیم مقایسه کنیم. شهر ساحلى کاردول استرالیا نه فقط به خاطر میگوهاى خوشمزه و خرچنگ هاى گلى خود بلکه همچنین به جهت جمعیت هاى گوبى هاى ریش دار انبوه معروف است که پهنه هاى گلى حاشیه هاى شهر را اشغال کرده اند.

اسکله عمومى شهر محل خوبى است تا از آن جا هزاران ماهى را در حالى که در زمان پایین بودن آب در حال منازعه و رقابت هستند زیر نظر گرفته و مشاهده کنیم در حالى که باله هاى پشتى بلند آنها همچون آنتن هاى ماشین بالا و پایین مى رود. نر ها از قلمرو خود تا فاصله سى تا نود سانتى، قرص و محکم دفاع مى کنند. قلمرو ها در مکان هایى که تراکم ماهى هاى بالاست در هم چپیده اند و همانطور که نانسى آگویلار (N.Aguilar) زیست شناس دریایى دانشگاه کالیفرنیا گزارش داده به شکل پنج ضلعى یا شش ضلعى درآمده اند. نر ساکن براى دفاع از سوراخ خود در برابر سایر نر ها، ترکیبى از نمایش هاى تهدید گرانه و رودرروى مستقیم را به کار مى گیرد که به عقب نشینى یا تعقیب رقیب مى انجامد.

هنگامى که یک نر از جنس Scartelaos در حال حفظ قلمروش نیست تلاش مى کند تا با نمایش یک مانور متظاهرانه که زیست شناس دریایى استرالیا نورمن میلوارد (N.Milward) آن را در بلند کردن بدن روى دم و سپس انداختن آن به یک سو توصیف مى کند، نظر ماده اى را جلب کند. در واقع حیوان روى دم خود مى ایستد و سپس به یک سو مى افتد. ممکن است یک نر کوشا براى جذب جفت بار ها و بار ها این حالت ایستادن روى دم را انجام دهد به طورى که شاهد بودیم یکى از همین نر ها هشتاد و سه بار پیاپى این حرکت را انجام داد. اگر معاشقه موفقیت آمیز باشد جفت یک قلمرو و یک سوراخ را مشترک مى شوند.

ماهى نر و ماده گهگاهى با قرار گرفتن در یک راستا و نیز پیچ دادن بدنشان براى هم تماس خود را با یکدیگر حفظ مى کنند و چنین به نظر مى رسد که آنها با تکان دادن باله هاى دمى و تغذیه از پلانکتون و جلبک ها (سایر گونه ها از سخت پوستان، حشرات و کرم ها تغذیه مى کنند) با یکدیگر ارتباط برقرار مى کنند. اگر ماده از سوراخ خیلى دور شود، نر رد او را گرفته و همسرش را به سمت سوراخ حرکت مى دهد.

گوبى هاى ریش دار هنگامى که آب بالا مى آید و پهنه هاى گلى را مى پوشاند به سوراخ امن خود بازمى گردند، مکانى که تا زمان پسروى مجدد آب در آن باقى مى مانند. آب درون لانه Scartelaos نیز درست شبیه به مورد سوراخ Periophthalmus از اکسیژن پایینى برخوردار است و به این خاطر ماهى با قرار دادن مقدار هواى لازم درون سوراخش، کمبود اکسیژن طى بالا بودن آب را جبران مى کند. در واقع مشابه کشاورزانى که سطل به سطل آب را براى پر کردن یک آبشخور مى کشند، گوبى هاى ریش دار نر و ماده به طور پیاپى در بیرون هوا قورت داده و آن را به داخل سوراخشان انتقال مى دهند. مشاهده قورت دادن هوا توسط ماهى در سطح انجام شدنى است اما به طور دقیق نمى دانیم که درون سوراخ چه اتفاقى روى مى دهد.

براى پى بردن به این قضیه یک سیستم سوراخ گل خورک مصنوعى را زمانى که در انستیتوى استرالیایى علوم دریایى و در انستیتوى اقیانوس شناسى لاجولا در کالیفرنیا کار مى کردیم، تعبیه کردیم. سازه ما که اولین از نوع خود بود به پنجره دیدزنى اى مجهز شده بود که از طریق آن مى توانستیم پاکت هواى دهانى ماهى را به خوبى مشاهده کنیم. گویى ریش دارى که در دهانش یک قلپ هوا دارد باید براى چیره شدن بر به پایین کشیده شدن (شناور ماندن) با قدرت زیادى شنا کند. اما در درون سوراخ تا زمانى که هواى درون دهن رها شود، ماهى مقابل سقف سوراخ، شناور مى ماند.

سپس ماهى یا در کف سوراخ مى نشیند و از ذخیره هوایى فورى استفاده مى کند و یا اینکه به سطح بازمى گردد تا یک بار دیگر دهانش را پر از هوا کند. احتمالاً این پاکت هوا براى اینگونه ماهى در زمان محصور شدن او طى بالا بودن آب حیاتى است و بنابراین براى زوج هاى جفت گیرى کننده اهمیت دو برابرى خواهد داشت. پس از مشاهده این وقایع حدس زدیم که جفت ها تخم هایشان را درون یا در نزدیکى پاکت (کیسه) هوا قرار مى دهند. گروه ژاپنى دریافته بودند که ذخیره هوایى براى رشد خوب تخم در P.modestus حیاتى است و ما نیز امیدواریم که سیستم آزمایشى تهیه شده ما یافته هاى مشابهى را در مورد جنس Scartelaos و پاسخ هاى بیشترى را براى سایر پرسش ها (از زندگى این موجودات) فراهم کند.

دو جانور شناس به نام هاى رابرت سى استبینس (R.C.Stebbins) و مارگارت کالک (M,Kalk) در سال ۱۹۶۱ در مقاله اى درباره تاریخ طبیعى یک گل خورک نوشته اند: هر کسى بى درنگ با مشاهده این گوبى ها به ارزش بقایى زندگى در خشکى پى مى برد. گل خورک ها با آمدن به ساحل و در عدم رقابت با سایر ماهیان در بسیارى موارد از جمله در جست وجو براى غذا، بر خویشاوندان آبزى خود برترى کسب کرده اند. با همه این ها، گل خورک ها هنوز ماهى هستند و وابسته به آب باقى مانده اند.

 Natural History, Sep .2002  :منبع

*هیتر جى لى (H.J.Lee) در هشت سالگى تصمیم گرفت که یک زیست شناس دریایى شود و اکنون دانشجوى دکتراى انستیتوى اقیانوس شناسى واقع در لاجولاى کالیفرنیا است. جفرى بى گراهام (J.B.Graham) زیست شناس دریایى و فیزیولوژیست همین مرکز در سال ۱۹۹۷ کتاب «ماهى هاى هوازى» را نوشته است.

پانوشت:

۱- از بیست و پنج گونه گل خورک موجود در خانواده گاوماهیان که تاکنون شناسایى شده اند دوگونه آنها

Periophthalmus waltoni , Baleophthalmus dussumieri در آب هاى جنوبى ایران پراکندگى دارند.