سوسن حسینی
زیست شناسی در ایران باستان
قدیمی ترین سندی که از دانش ایرانیان آریایی نژاد درباره جانوران در دست داریم لوحه ای است که از بغازکوی ترکیه به دست آمده است. این لوحه در سال ۱۳۶۰ پیش از میلاد بوسیله شخصی به نام کیکولیش یا کیکوله درباره تربیت اسب نگاشته شده است. جرج ساترن ترجمه آن لوحه را این گونه نگاشته است " مهمترین اسبان پس از یک اسب دوانی آزمایشی انتخاب می شوند . پس از آن اسبان را در زیر روپوشی پشمی می تازانند تا عرق کنند و وزن آنها کم شود .برای خوراک دادن وآب دادن دستورات خاصی است، مثلا همراه خوراک باید کاه هم داده شود تا خوراک را بهتر بجوند " چنین انتظاری باید از دانش ایرانیان آریایی داشت زیرا آنها تربیت اسب واسب سواری را به آشوریان و دیگر اقوام آموزش دادند . سنت اوستایی در جانور شناسی و گیاه شناسی را می توان در بند هشن، که یکی از متون مبتنی بر اوستاست و خودنیز مکررا بر آن اشاره دارد؛ جستجو کرد. دربند هشن طبقه بندی جانوران وگیاهان صورت گرفته که از لحا ظ دانش امروزی بسیا ر جالب توجه است.
این رده بندی در هیچ یک از متون یونانی نیست. مکتب هایی مانند هیلوزوئیسم یا زنده پنداری (همه مواد زنده هستند ) مکتب پان اسپری و مکتب کاسموزوئیسم یا کیهان زیستی و آموزه خلق الساعه حیات که پیروانی مثل ارسطو داشته با مکاتب ایرانی کاملا متفاوت بوده است . درمنابع تاریخی مشهود است که دانشمندان مسلمان ایرانی نیز از آموزه های علم زیست شناسی ایران باستان استفاده کرده اند.
زیست شناسی در ایران اسلامی
سیستم زیست شناسی دانشمندان ایرانی در دوران اسلامی با آنکه شدیدا تحت تاثیر باورهای دینی بوده و در قالب تعلیمات دینی شکل می گرفته ولی کاملا متعبدانه و خالی از تعقل فردی نبوده است. زیست شناسان و دانشنامه نویسان ایرانی در نوشته های خویش اطلاعات فراهم آمده از آثار پیشینیان، گزاره های جهان گردان و مشاهدات عینی خود را در بوته ذهن می پرورانده اند. در نتیجه این کنکاش ذهنی سیستم زیست شناسی مبتنی بر براهین و مستندات عقلی را به گونه ای ارائه می دادند که تعجب جهانیان را بر می انگیخت. مانند رسائل اخوان الصفا، عجایب المخلوقات زکریای قزوینی و نیز آثار بزرگانی مانند ابوریحان بیرونی در کتاب تحقیق مال الهند، کتاب النبات نوشته ابوحنیفه احمدبن داوود دنیوری درباره ی گیاه شناسی و کشاورزی، چهار مقاله نظامی عروضی سمرقندی که آغاز آن درباره پیدایش نباتات و حیوانات بوده است. عجایب المخلوقات که توسط محمد بن محمود بن احمد طوسی در سال ۵۵۵ هجری تالیف شده با عجایب المخلوقات قزوینی فرق دارد اما هر دو درباره زیست شناسی می باشند. نزهت القلوب تآلیف حمدالله مستوفی قزوینی در سده ۸ هجری، هفت کشور یا صورالاقالیم نیز درباره زنبورعسل و کرم ابریشم اطلاعات ارزنده ای ارائه می دهد .
نظریات ابوریحان بیرونی ( سده دهم و یازدهم میلادی ) با نظریات مالتوس و داروین ( سده نوزدهم میلادی ) قابل مقایسه می باشد و برای عاشقان عصر تکامل، نظریه تکامل ابن مسکویه قابل ملاحظه است .
در ضمن دانشمندان و عارفان بزرگ ایرانی مانند مولوی و عطار به کرات از تکامل انسان و جهان در نوشته های خود یاد کرده اند و چه حیف که علم زیست شناسی با این تاریخ کهن درسرزمین ما ایران به تازگی در کشور رونق گرفته است و در اثر جنگ های داخلی و خارجی مانند حمله مغول و... به دست فراموشی سپرده شده بود.
◄منابع : جرج ساترن، تاریخ علم
اپارین، حیات طبیعت
ابن ندیم، الفهرست
نظامی سمرقندی، چهارمقاله
قفطی، تاریخ الحکما
نصر، نظر متفکران ایرانی درباره طبیعت
اخوان الصفا، رسائل
هوتکه، فرهنگ اسلامی در اروپا
محمد اقبال لاهوری، سیر فلسفه درایران
تاریخ علم در ایران، مهدی فرشاد
برگرفته از نشریه رویش
اگر لطف کنید مرقوم فرمائید که این متن متعلق به نشریه رویش است بسیار متشکر می شویم
انجام شد.