رنگ‌های دریایی‌ خطری برای خلیج فارس‌

خلیج فارس به‌عنوان آبراهی که حدود 40 درصد نفت صادراتی جهان در آن تولید می‌شود، از اهمیت استراتژیکی بالایی برخوردار است. این مساله سبب شده‌است که با ورود حجم بالایی از آلودگی نفتی، در عمل تمامی توجه متخصصان محیط‌ زیست به‌سمت آن معطوف شود، اما بی‌شک تنها آلودگی‌های نفتی این پهنه وسیع زیستی را تهدید نمی‌کند.

امروزه توجه به مسائل دیگری مانند اثرات زیست محیطی فعالیت‌های کشتی‌ها و ناوگان‌هایی که در مناطق دریایی تردد می‌کنند نیز حائز اهمیت است، چرا که به دلیل حجم بالای تردد کشتی‌ها، بخصوص نفتکش‌های عظیم، یکی دیگر از انواع آلودگی‌ها که به‌احتمال زیاد حیات دریایی در خلیج فارس را تهدید می‌کند، وجود انواع آلاینده‌های موجود در ساختار مورد استفاده جهت پوشش‌دهی دیواره بیرونی این شناورهاست.
در این خصوص برخی معاهدات بین‌المللی وارد عمل شده و از ورود کشتی‌هایی که آغشته به رنگ‌های غیرمجاز هستند، جلوگیری شده است. بررسی‌ها نشان داده است که وجود واحدهای صنعتی بزرگ مانند پتروشیمی در پهنه دریا و امکان وجود فلزات سنگین مانند جیوه سبب شده است تعداد محدودی از محققان علاوه بر تحقیق روی انواع آلاینده‌های موجود در دریا به تحقیق در این خصوص نیز روی آورند و تحقیقات ارزشمندی برای شناسایی میزان جذب فلزات سنگین در بدن موجودات دریایی صورت پذیرد، ولی در زمینه دیگر آلودگی‌هایی که در محیط‌های دریایی می‌توانند ایجاد شوند، تحقیق کمتری صورت گرفته و اطلاعات موجود محدود است.

دکتر خشایار بدیعی، استادیار و دکترای مهندسی شیمی گروه پژوهشی رنگ و محیط‌زیست پژوهشکده صنایع رنگ، در این باره گفت:‌ وجود تاسیسات عظیم بارگیری و استخراج نفت در محیط دریایی، عامل بزرگی در جهت افزایش خطر وجود آلودگی‌هاست، همچنین استفاده از رنگ‌های دریایی، به دلیل خوردگی شدید سازه‌های ثابت و شناور ناشی از وجود انواع املاح در آب دریاچه‌ها، دریاها و اقیانوس‌ها از اهمیت زیادی برخوردار است و لزوم توجه به ساختار این رنگ‌ها و پوشش‌ها چه از نظر مقاومت در برابر خوردگی و چه از نظر زیست‌ محیطی اهمیت دارد.
وی با اشاره به اثرات این رنگ‌ها در محیط دریا گفت: مقاومت کم‌رنگ و پوشش در مقابل عوامل مختلف موجود در آب دریا، چه جاندار و چه بی‌جان، به معنی قرار گرفتن سطوح زیرین در برابر یک‌الکترولیت بسیار قوی و همچنین ساییدگی ناشی از برخورد امواج است.
وی با اشاره به تحقیقات صورت گرفته برای رفع این مشکل ادامه داد:‌دراین رابطه باید از 2 جنبه مساله را بررسی کرد. استفاده از مواد باکیفیت بالاتر و توجه به سازگاری میان اجزاء لایه‌های مختلف رنگ و پوشش می‌تواند مربوط به عوامل بی‌جان موثر باشد، اما برای عوامل جاندار مانند انواع موجودات ذره‌بینی، چه گیاهی و چه حیوانی، نه‌تنها کیفیت و سازگاری اجزا با یکدیگر و با محیط دریایی مهم است، بلکه جلوگیری از نزدیک شدن و ادامه زندگی این موجودات بر روی سطوحی که در آب دریا قرار می‌گیرند، نیز نیاز به دقت دارد.
دکتر بدیعی گفت: استفاده از انواع زیست‌کش‌ها یکی از ابزارهای موجود برای نیل به این هدف است، اما همین مواد به دلیل حمله به موجودات زنده و جذب به وسیله نسوج بدن آنها در پاره‌ای از موارد می‌تواند به آسیب‌های جسمی، بخصوص در نسل‌های بعدی و انتقال به موجودات بزرگتر دریایی از طریق چرخه زیستی و در انتها ایجاد اثرات جانبی در انسان‌ها منتهی شود.
این کارشناس با اشاره به پیشینه مصرف این مواد گفت: ‌بررسی‌ها نشان می‌دهد ترکیبات آلی قلع‌دار مانند تری‌بوتیل‌تین به دلیل حلالیت کم در آب و خواص باکتری و قارچ‌کشی که دارند، از حدود اوایل دهه 70 میلادی به مقدار زیاد در ساختار پوشش‌ها مورد استفاده قرار گرفتند.
اما این استفاده بدون توجه به اثرات جانبی این مجموعه مواد انجام پذیرفت. در شرایطی که تحقیقات طی سالیان اخیر از جذب بالای این مواد و مشخص شدن رد‌پای این ترکیبات در داخل بدن ماهی‌ها و دیگر موجودات دریایی خبر می‌دهد.
این کارشناس گروه پژوهشی رنگ و محیط‌زیست پژوهشکده صنایع رنگ گفت: ‌بررسی‌ها نشان داده است که قلع آلی طی پختن از بین نمی‌رود، بنابراین انتظار می‌رود با مصرف مداوم و طولانی مدت ماهی‌های آلوده خطرات متعددی برای انسان ایجاد شود.
کارشناسان معتقدند اگرچه تاکنون گزارشی مبنی بر مسمومیت غذایی از این طریق دریافت نشده‌است، اما از جمله خطرات و آسیب‌های ناشی از قرارگرفتن طولانی‌مدت در معرض ترکیبات آلی قلع‌دار، تاثیر روی سیستم گوارش، سردرد، ایجاد احساس خستگی، بی‌حوصلگی و افسردگی است.

ترکیبات آلی قلع‌دار

میان تولید و کاربرد ترکیبات آلی قلع‌دار ارتباط مشخصی وجود دارد. میزان تولید سالانه ترکیبات آلی قلع‌دار حدود 40 هزار تن است که یک پنجم آن را ترکیبات تری ارگانوتین تشکیل می‌دهد که به عنوان زیست‌کش مطرح است. از این میان 10 درصد کل محصولات زیست‌کش به عنوان ترکیبات ضدخزه و 8 درصد کل این میزان به عنوان آفت‌کش مورد استفاده هستند.
فرخ لقا امینی، کارشناس ارشد مهندسی محیط ‌زیست در رابطه با راه‌های ورود ترکیبات آلی قلع‌دار به هوا گفت:‌ این ترکیبات از طریق اسپری و پخش این مواد برای مصارف کشاورزی، اسپری‌کردن رنگ‌های ضدخزه، سوزاندن مواد محتوی ترکیبات ارگانوتین، عملیات پوشش‌دهی شیشه و یا تبخیر این مواد صورت می‌گیرد.
اما اصولاً به دلیل فشار بخار پائین و سرعت تجزیه نوری سریع این ترکیبات، میزان آزاد شدن آنها از سطوح پوشش داده شده چندان مشخص نیست.
وی با اشاره به وضعیت ورود این مواد به محیط‌های آبی نیز گفت: محیط‌های آبی از طریق روان ‌آب‌های کشاورزی محتوی این ترکیبات، اسپری این مواد طی فرآیندهای صنعتی و یا شستشوی ترکیبات آلی قلع‌دار تثبیت شده در پلی‌وینیل کلرایدها به ترکیبات آلی قلع‌دار آلوده می‌شوند. شیرابه‌های محل دفن زباله که شامل ترکیبات آلی قلع‌دار دفن شده هستند نیز می‌توانند از منابع مهم ورود این ترکیبات به محیط آبی باشند.
علاوه بر این به دلیل دامنه وسیع کاربرد ترکیبات تری‌بوتیل‌تین به عنوان زیست‌کش‌های صنعتی در سیستم‌های خنک‌کننده، آسیاب‌های تولید کاغذ و نیشکر و همچنین استفاده از این ترکیبات در کارخانه‌های چرم‌سازی و نساجی، این فرآیندها و کاربردها نیز می‌توانند از منابع ورود این آلودگی به محیط‌های آبی باشند.
خاک‌ها غالبا از طریق استفاده از ترکیبات محتوی این مواد به منظور استفاده در فعالیت‌های کشاورزی یا دفن زباله‌های حاوی این ترکیبات به مواد آلی قلع‌دار آلوده می‌شوند.
کارشناسان معتقدند ماده تری‌بوتیل‌تین از سم بالایی برخوردار است به طوری‌که بیشتر کشورها اقداماتی برای کاهش ورود این ترکیبات به محیط‌زیست اجرا کرده‌اند. ممنوعیت استفاده از رنگ‌های ضدخزه محتوی این مواد سمی شاملTBT  اولین باردر کشور فرانسه به دلیل اثرات مضر آن روی صدف‌ها اجرا شد.
پس از اجرای این ممنوعیت‌ها، در دهه 1990 بیشتر کشورها استفاده از رنگ‌های ضدخزه محتوی TBT را در قایق‌های کوچک با طول حدود 25متر ممنوع کردند.
مهرنوش گرایش‌نژاد، کارشناس ارشد مهندسی شیمی نیز در رابطه با مصرف تری‌بوتیل‌تین گفت:‌ بنادر و لنگرگاه‌ها از مهم‌ترین مناطقی است که تری‌بوتیل‌تین (TBT) در آن وجود دارد. روان‌آب‌های محتوی TBT از جمله منابع آلوده‌کننده محیط‌های آبی به این ترکیب هستند.
وی با اشاره به دیگر روش‌هایی که به ورود آلاینده‌ها به محیط‌های آبی منجر می‌شود، ادامه داد:‌ در خصوص تری‌بوتیل‌تین علاوه بر رنگ‌های ضدخزه، مهم‌ترین مسیر برای ورود آنها از طریق کاربرد آنها در سموم کشاورزی است که روان‌آب‌های حاصل از این بخش می‌تواند از منابع آلوده‌کننده محیط به این ترکیب باشد.
ترکیبات تری‌بوتیل‌تین به‌طور مستقیم از طریق شستشو از رنگ‌های ضدخزه وارد محیط آبی می‌شوند و منابع آبی را آلوده می‌کنند.
کارشناسان معتقدند افزایش سطح تری‌بوتیل‌تین (TBT) تنها از طریق افزایش فعالیت‌های تجاری و تفریحی یا انجام عمل تعمیر و یا پوشش‌دهی مجدد انجام نمی‌شود و در صورتی که از استفاده آنها جلوگیری نشود، اغلب رنگ‌های ضدخزه در تورها و تاسیسات ماهیگیری نیز کاربرد دارد به نحوی که در خورها افزایش سطح این ترکیبات مشاهده می‌شود.
دکتر خشایار بدیعی، کارشناس پژوهشکده صنایع رنگ با اشاره به روش‌های کنترل استفاده از این مواد در محیط‌های آبی گفت: ‌به دلیل وجود آلاینده‌ها از این طریق به منابع آبی از طرف مجامع بین‌المللی، استفاده از این مواد در رنگ و پوشش‌های دریایی بوسیله کارخانجات تولیدکننده از ژانویه سال 2003 میلادی ممنوع شده ‌است و این ممنوعیت تا به آن حد بالا و شدید است که ورود هر کشتی یا شناوری که بدنه آن به این ماده آغشته باشد به بنادر مختلف جهان از اول ژانویه 2008 میلادی ممنوع است.

ردپای تری‌بوتیل‌تین در خلیج فارس‌

بر اساس تحقیقات کارشناسان و محققان پژوهشکده صنایع رنگ، برای بررسی ردپای وجود ترکیبات آلی قلع‌دار در آب‌های ساحلی کشور و با توجه به وجود گزارش‌هایی مبنی بر استفاده این ترکیبات در پوشرنگ‌های دریایی تولیدی به‌وسیله کارخانجات داخلی، از آب‌های ساحلی کشور در خلیج‌فارس در نزدیکی بندرعباس، نمونه‌هایی از انواع ماهیان آبزی جمع‌آوری شده و پس از آماده‌سازی نمونه‌ها، بوسیله دستگاه کروماتوگراف گازی نمونه‌ها مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند که از میان 6 نوع ماهی صید شده در 5 نوع وجود تری‌بوتیل‌تین کلرید به ‌اثبات رسید.
عمید مرندی، ‌کارشناس ارشد مهندسی محیط‌زیست پژوهشکده صنایع رنگ نیز با اشاره به استفاده از دو نوع ماهی حلوای سفید و حلوای سیاه در این تحقیق گفت:‌ پس از آماده‌سازی 2 نمونه ماهی صید شده و استخراج و پاکسازی نمونه‌ها، محلول‌های آماده شده به دستگاه کروماتوگرافی گازی تزریق شد.
این کارشناس گفت: ‌تمامی ماهی‌ها بین 7 تا 10 سانتی‌متر طول داشتند. در این تحقیق سعی شد از ماهی‌هایی با اندازه‌های کوچک استفاده شود، زیرا این ماهی‌ها مدت زمان حضورشان در دریا بسیار کم است و در نتیجه امکان ایجاد آلودگی در آنها به‌مراتب کمتر از ماهی‌های بزرگتر است.
وی با اشاره به نتایج این بررسی‌ها گفت: ‌وجود چنین آلودگی در ماهی‌هایی به این کوچکی در حقیقت نشان دهنده عمق فاجعه و وجود حجم بالایی از آلودگی به ترکیبات آلی قلع‌دار است. همچنین این مساله احتمال عدم تعهد شرکت‌های تولیدکننده پوشرنگ به کنوانسیون‌ها و ممنوعیت‌های جهانی را بشدت افزایش می‌دهد.
مهندس مرندی افزود: ‌این مساله ‌غیر از آسیبی که به محیط‌زیست وارد می‌کند، به وجهه کشور و صنایع داخلی در بازارهای جهانی می‌تواند آسیب جدی وارد کند و در نتیجه باید راهی برای متوقف کردن این روند یافت.
به این ترتیب نتایج این تحقیقات نشان می‌دهد ‌از آنجا که مقدار آلودگی به ترکیبات آلی قلع‌دار، بخصوص در محدوده بنادر، در خلیج‌فارس بسیار بالا است. این آلودگی می‌تواند در آب دریا، رسوبات کف دریا و موجودات زنده دریایی موجود در این ناحیه وجود داشته باشد.
همچنین طول مدت قرارگیری موجودات دریایی در مجاورت این آلودگی در ناحیه خلیج فارس باید بالا باشد، زیرا جذب در بدن ماهی‌ها معمولا به‌طور غیرمستقیم و از طریق تغذیه و نه جذب از طریق آب دریا صورت می‌پذیرد.
در نتیجه کارشناسان معتقدند، می‌توان چنین انتظار داشت که به احتمال زیاد میزان این نوع آلودگی در دیگر نواحی ساحلی کشور، بخصوص در نزدیکی بنادر بزرگ تجاری و نظامی زیاد باشد.
آشنایی و آگاهی سازمان‌های مسوول با میزان خطر این مواد و اتخاذ روش‌های کنترل ورود این مواد به طبیعت و محیط‌های آبی ضرورتی است که برای بقای این وسعت بی‌انتها باید به آن توجه کرد.

منبع: جام جم آنلاین، حمیده سادات هاشمی‌